Η στατιστική ως εργαλείο προπαγάνδας κι εξαπάτησης

Πολλές φορές ακούγεται στην τηλεόραση ή γράφεται στον τύπο (ηλεκτρονικό και έντυπο) πληροφορία ή έρευνα που περιέχει ποσοτικά στοιχεία παρουσιασμένα με τρόπο που να οδηγούν σε κάποια συμπεράσματα. Κοινώς στατιστικά νούμερα. Τι είναι όμως αυτά που μας παρουσιάζονται και πόση αλήθεια περιέχουν; Ποιος είναι ο σκοπός της δημοσίευσης και αν τα ίδια στοιχεία παρουσιάζονταν με κάποιες μικρές αλλά καίριες διαφοροποιήσεις, σε τι συμπεράσματα θα οδηγείτο ο κόσμος που τα βλέπει; Πρωτίστως ας αναλύσουμε λίγο την ανάγκη για την παρουσίαση των δεδομένων και σε τι ωφελούν.

Στον όλο και πιο περίπλοκο κόσμο όπου έχουμε εφεύρει ως όντα, η διαχείριση των επιμέρους ή και του συνόλου των λειτουργιών καθίσταται πιο δύσκολη αφού απαιτείται η διαχείριση ενός μεγάλου όγκου δεδομένων και η επιστημονική ανάλυσή τους για εξαγωγή συμπερασμάτων. Ωραία, πολύ γενικό αυτό, ας πάμε καλύτερα σε ένα παράδειγμα. Ένα απλό εμπορικό κατάστημα σε μια τυπική γειτονιά θέλει να γνωρίζει τις ποσότητες που πουλάει στους πελάτες από καθένα από τα είδη που διαθέτει στα ράφια του. Χρήσιμη πληροφορία αφού αν πάρει πιο μικρή ποσότητα από τη συνήθη ζήτηση, κάποιοι θα μείνουν παραπονεμένοι και ενδεχομένως να τους χάσει από πελάτες. Ενώ αν παραλάβει μεγαλύτερες ποσότητες υπάρχει κίνδυνος τα πιο ευπαθή από τα προϊόντα να του μείνουν απούλητα με αποτέλεσμα να έχει πάλι ζημιά. Επίσης πρέπει να λάβει υπόψη του κι άλλους παράγοντες που δε χαρακτηρίζονται καθημερινοί, όπως η εποχή, αλλιώς θα είναι το καλοκαίρι κι αλλιώς το χειμώνα. Αλλιώς θα είναι σε μέρες που μεταδίδονται τηλεοπτικά αθλητικοί αγώνες για κάποια προϊόντα κι αλλιώς για κάποια άλλα. Μια συγκεκριμένη περίοδο ο εισαγωγέας - κατασκευαστής έριξε βάρος στην προώθηση μέσω του μάρκετινγκ σε κάποια προϊόντα, άρα θα έχουν επηρεαστεί αναλόγως και οι καταναλωτές - πελάτες του καταστήματος που τα προμηθεύεται. Και άλλα πολλά που όσοι είναι επαγγελματίες του είδους τα ξέρουν καλύτερα από εμένα.

Ας δούμε τώρα μερικά παραδείγματα που μας αφορούν όλους, όπου η στατιστική έρχεται να συσκοτίσει παρά να φωτίσει κάποιες πτυχές της κοινωνίας μας χωρίς οι περισσότεροι να το αντιληφθούν.

1.     Μιας και περάσαμε περίοδο εκλογών έχουμε πρόσφατο το βομβαρδισμό από διάφορα στοιχεία, κυρίως ποσοστά υποψηφίων. Εδώ η παγίδα είναι ότι οι περισσότεροι βλέπουν τα δοσμένα νούμερα και μένουν σε αυτά. Βλέπουν για παράδειγμα ότι στις ευρωεκλογές βγήκε πρώτος ο ΣΥΡΙΖΑ με σχεδόν 4% διαφορά από τη δεύτερη ΝΔ. Ή ότι κάποιοι έλαβαν ποσοστά υψηλότερα των προσδοκιών που καλλιέργησαν για πολλές εβδομάδες κάποιες δημοσκοπήσεις. Πάντως όλοι δήλωσαν νικητές προσπαθώντας να περάσουν σε όλους εμάς αυτό το μήνυμα για να μας εντυπωσιάσουν με την απήχησή τους. Για να δούμε όμως μερικά άλλα νούμερα που αποκρύπτονται. Ο ΣΥΡΙΖΑ πήρε 1.516.634 ψήφους ενώ στις εκλογές του 2012 είχε πάρει 1.655.022. Δηλαδή έπεσε σε προτίμηση, κάτι το οποίο αν σκεφτεί κάποιος την άγρια φορολόγηση, τις περικοπές σε παροχές και το ύψος της ανεργίας αποτελεί μεγάλη αποτυχία που δεν ενισχύθηκε ως κόμμα αξιωματικής αντιπολίτευσης. Όσο για τους έτερους «νικητές» ΝΔ και ΠΑΣΟΚ, γι’ αυτούς η πτώση ήταν κάθετη αφού συνολικά και η δυο συνέταιροι μαζί έχασαν περίπου άλλο ένα 11% της εκλογικής τους δύναμης μέσα σε 2 χρόνια.

2.     Άλλη περίπτωση χρήσης στατιστικών για εξαπάτηση είναι η παρουσίαση εξειδικευμένων δεδομένων σε κοινό παρουσιάζοντας κάτι αρνητικό ως θετικό ποντάροντας στην άγνοια της πλειοψηφίας αυτών που θα το δουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι δηλώσεις του υπουργού Ιωάννη Στουρνάρα την Κυριακή 10 Νοεμβρίου 2013 στο κοινοβούλιο στα πλαίσια της συζήτησης πριν την ψηφοφορία της πρότασης δυσπιστίας της αντιπολίτευσης προς την κυβέρνηση. Διαβάζουμε λοιπόν από τα πρακτικά της βουλής το παρακάτω απόσπασμα της ομιλίας του, «Παράλληλα, η Ελλάδα έχει για πρώτη φορά μετά από σαράντα χρόνια αρνητικό πληθωρισμό και τον χαμηλότερο στην Ευρωζώνη. Αυτό συµβάλλει τόσο στη βελτίωση του διαθεσίμου εισοδήματος των πολιτών αυτής της χώρας όσο και στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας.» Τι να πει κανείς για τον φερόμενο ως «τεχνοκράτη» υπουργό ο οποίος αναγγέλει ενώπιον της εθνικής αντιπροσωπείας πως ο αρνητικός πληθωρισμός, ο μεγαλύτερος εφιάλτης των απανταχού οικονομολόγων, παρουσιάζεται ως επίτευγμα και μάλιστα οι πολίτες της χώρας με αυτόν τον τρόπο βελτιώνουν το διαθέσιμο εισόδημά τους. Είναι σα να καθησυχάζουμε τους επιβάτες ενός ακυβέρνητου αεροπλάνου λέγοντάς τους «κοιτάξτε τη γη κάτω και πως την πλησιάζουμε… Με αυτήν την ταχύτητα σε πολύ λίγα δευτερόλεπτα θα βρισκόμαστε σε στέρεο έδαφος». Στην ίδια κατηγορία παρουσίασης του μαύρου ως άσπρο ήταν και η ανακοίνωση περί θετικού εμπορικού ισοζυγίου της Ελλάδας μετά από 7 δεκαετίες. Δηλαδή πότε είχε παρουσιαστεί τελευταία φορά πλεόνασμα στο εμπορικό ισοζύγιο; Μα το 1943. Τη χειρότερη χρονιά της τριπλής γερμανο-ιταλο-βουλγαρικής κατοχής όπου η εσωτερική αγορά είχε καταρρεύσει και όπως είναι φυσικό και οι εισαγωγές μαζί αφού ο κόσμος πέθαινε από την πείνα.

3.     Κάτι που πονάει πολύ κόσμο, είναι η ανεργία. Τα ποσοστά της τα ακούμε συχνά στις ειδήσεις κι αποτελούν δείκτη που χρησιμοποιείται και από κυβέρνηση και από αντιπολίτευση ο καθένας για τους δικούς του λόγους. Εδώ έρχεται να παίξει πολύ μεγάλο ρόλο ο ορισμός. Πως ορίζεται ο άνεργος; Σαν καθημερινή έννοια είναι εύκολο να το προσδιορίσεις. Σαν νομοτεχνική όμως που ζητείται ένας πιο αυστηρός ορισμός, τι ισχύει; Είμαι σίγουρος πως οι περισσότεροι που παρακολουθούν τις σχετικές συζητήσεις στα τηλεπαράθυρα αγνοούν τον πλήρη ορισμό του. Ας δούμε όμως τι λέει ο νόμος και για την ακρίβεια ο 1897/2000 κανονισμός των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων που υιοθέτησε και η ελληνική στατιστική υπηρεσία.
«Άτομα ηλικίας 15 έως 74 ετών τα οποία:

α) δεν έχουν εργασία κατά την εβδομάδα αναφοράς, δηλαδή δεν είχαν μισθωτή εργασία ούτε μη μισθωτή εργασία (για μια ώρα τουλάχιστον),

β) ήταν διαθέσιμα για εργασία, δηλαδή για έναρξη δραστηριότητας ως μισθωτοί ή μη μισθωτοί εντός δύο εβδομάδων από την εβδομάδα αναφοράς,

γ) αναζητούσαν ενεργά απασχόληση, δηλαδή είχαν πραγματοποιήσει συγκεκριμένες ενέργειες με σκοπό την εξεύρεση μισθωτής ή μη μισθωτής απασχόλησης για περίοδο τεσσάρων εβδομάδων που λήγει στο τέλος της εβδομάδας αναφοράς, ή τα οποία είχαν βρει εργασία και θα την άρχιζαν εντός τριών μηνών το πολύ.»

Δηλαδή όσοι εργάστηκαν έστω και σε ολιγόωρη προσωρινή απασχόληση ή μπήκαν σε διάφορα ολιγόμηνα επιδοτούμενα από ΕΣΠΑ προγράμματα μισθωτής εργασίας ή έπαψαν λόγω απογοήτευσης να ψάχνουν δουλειά ή έφυγαν για το εξωτερικό ή περιμένουν πολλούς μήνες τη συνταξιοδότηση και ποιος ξέρει πόσες άλλες περιπτώσεις, δεν προσμετρούνται στα παραπάνω ποσοστά.

4.     Η παραποίηση ή απόκρυψη στατιστικών στοιχείων είναι άλλο ένα μεγάλο κομμάτι της δημιουργίας εντυπώσεων. Χαρακτηριστικότατο παράδειγμα αυτής της περίπτωσης προπαγάνδας είναι το φερόμενο πρωτογενές πλεόνασμα που με τόσο πανηγυρικό ύφος διαφήμισε πρόσφατα η ελληνική κυβέρνηση ότι επιτεύχθηκε το 2013. Αναφέρονται όμως μόνο στο πρωτογενές κι όχι στο δημοσιονομικό αποτέλεσμα όπου το τελευταίο παραδέχονται πως ήταν αρνητικό χωρίς να το αναφέρουν όμως πολύ. Παρ' όλα αυτά και το πρωτογενές αποτέλεσμα, αυτό δηλαδή που δε λαμβάνει υπόψη την εξυπηρέτηση του χρέους, ήταν αρνητικό κι όχι θετικό με βάση τα κριτήρια που θεσπίζει η συνθήκη του Μάαστριχτ και που χρησιμοποιούνταν όλες τις προηγούμενες χρονιές. Όλες τις προηγούμενες χρονιές, εκτός από το 2009, γιατί τότε για άλλους λόγους έπρεπε να φανεί αυξημένο, οπότε παραβιάστηκαν πάλι τα θεσμοθετημένα κριτήρια προσθέτοντας ελλείμματα που δεν ανήκαν στη γενική κυβέρνηση του κράτους.

Είναι σαφές λοιπόν πως η στατιστική δεν είναι μια απλή υπόθεση. Η ανάλυση των δεδομένων που καλούμαστε να ερμηνεύσουμε έχει πολλούς παράγοντες που σταθμίζονται δύσκολα ή και σε κάποιες περιπτώσεις καθόλου. Η προπαγάνδα στις μέρες μας έχει πρόσφορο έδαφος μπροστά της να ανελιχθεί και ο Γιόζεφ Γκέμπελς θα αισθανόταν υπερήφανος για την επιστήμη την οποία θεμελίωσε (την προπαγάνδα εννοώ κι όχι τη στατιστική) βλέποντας σήμερα την Ελλάδα και τη λειτουργία των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Εγώ αυτό που συνιστώ είναι να αμφισβητείτε τα πάντα, ακόμα κι αυτά που μόλις διαβάσατε στο παρόν άρθρο.

Το άρθρο μπορείτε να το βρείτε και δημοσιευμένο στο τεύχος 221 της εφημερίδας Νεολόγος Αττικής στο σύνδεσμο εδώ.